Cả nhà ơi,
Bài này phỏng vấn Thủy Tiên về hát văn, kiến thức rất rộng và sâu.
Hưng Gàn
Mùa Vu Lan lại về, là mùa báo hiếu, nhớ về mẹ. Người Việt ở Miền Nam trước 1975 và sau này ở hải ngoại thường hát những ca khúc tiêu biểu về mẹ như Bông Hồng Cái Áo (Phạm Thế Mỹ), Mẹ Tôi (Nhị Hà), Lòng Mẹ (Y Vân)… Đặc biệt nhất vẫn là Bông Hồng Cài Áo, vẫn còn được nhiều Phật Tử hát ở chùa bên Mỹ trong những ngày lễ Vu Lan. Nhiều người nghe, người hát không cầm được mắt vì những câu hát:
Một bông hồng cho em
Một bông hồng cho anh
Và một bông hồng cho những ai
Cho những ai đang còn Mẹ
Đang còn Mẹ để lòng vui sướng hơn
Rủi mai này Mẹ hiền có mất đi
Như đóa hoa không mặt trời
Như trẻ thơ không nụ cười
ngỡ đời mình không lớn khôn thêm
Như bầu trời thiếu ánh sao đêm…
Những ca khúc về Vu Lan kể trên đều viết theo phong cách hòa âm Tây Phương. Có người nghĩ rằng những ca khúc về mẹ Việt Nam với những làn điệu dân ca hẳn sẽ còn chạm vào trái tim của khán giả Việt hơn nữa. Ở Việt Nam hiện nay có một bài hát về mẹ được nhiều người yêu thích, viết với điệu hát Văn của Miền Bắc: Ngồi Buồn Nhớ Mẹ Ta Xưa. Phiên bản đầu tiên ra đời cách đây đã hơn 20 năm; ngày càng có nhiều nghệ sĩ trình diễn với các biến tấu khác nhau. Nhớ Mẹ Ta Xưa hiện được xem là bài hát Văn về mẹ hay nhất.
Chị Nguyễn Thủy Tiên là một nhà nghiên cứu dân ca ở Hà Nội. Chị đi khắp ba miền, đến những vùng quê xa xôi, gặp những nghệ nhân cao tuổi, sưu tập lại những làn điệu dân ca đang dần mai một. Chị đã giải thích khá tường tận về nguồn gốc của bài hát Văn chủ đề mẹ độc đáo này.
Ngồi Buồn Nhớ Mẹ Ta Xưa là một bài thơ của Nguyễn Duy, thi sĩ nổi tiếng với những vần điệu lục bát. Bài thơ được viết ở Sài Gòn vào năm 1986:
Bần thần hương huệ thơm đêm
khói nhang vẽ nẻo đường lên niết bàn
chân nhang lấm láp tro tàn
xăm xăm bóng mẹ trần gian thuở nào
Mẹ ta không có yếm đào
nón mê thay nón quai thao đội đầu
rối ren tay bí tay bầu
váy nhuộm bùn áo nhuộm nâu bốn mùa
Cái cò... sung chát đào chua...
câu ca mẹ hát gió đưa về trời
ta đi trọn kiếp con người
cũng không đi hết mấy lời mẹ ru
Bao giờ cho tới mùa thu
trái hồng trái bưởi đánh đu giữa rằm
bao giờ cho tới tháng năm
mẹ ra trải chiếu ta nằm đếm sao
Ngân hà chảy ngược lên cao
quạt mo vỗ khúc nghêu ngao thằng Bờm...
bờ ao đom đóm chập chờn
trong leo lẻo những vui buồn xa xôi
Mẹ ru cái lẽ ở đời
sữa nuôi phần xác hát nuôi phần hồn
bà ru mẹ... mẹ ru con
liệu mai sau các con còn nhớ chăng
Nhìn về quê mẹ xa xăm
lòng ta - chỗ ướt mẹ nằm đêm xưa
ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa
miệng nhai cơm búng lưỡi lừa cá xương...
Thơ lục bát của Nguyễn Duy đậm chất ca dao khiến nhiều người tưởng bài thơ được ghép từ những câu ca dao truyền khẩu. Những ai từng đi thăm Miền Bắc, từng gặp những bà mẹ răng đen áo nâu sòng, quấn khăn mỏ quạ sẽ nhận thấy lời thơ là những bức tranh tả chân sống động về một làng quê mộc mạc, thanh bình. Những bà mẹ quê tần tảo nuôi con, thể hiện tình mẫu tử thiêng liêng vẫn được trân trọng trong nền văn hóa Việt. Nhiều người xa quê hương mỗi khi nghe những câu ca dao, làn điệu dân ca, điệu hát ru là phải rơi lệ. Bởi vì những lời ru, câu hát đó đã được những bà mẹ đặt sâu vào tiềm thức của dân tộc Việt trải qua bao thế hệ.
Khi nói đến dân ca Miền Bắc, đa số người Việt sẽ liên tưởng ngay đến Quan Họ Bắc Ninh. Giai điệu da diết, trữ tình của Bèo Dạt Mây Trôi đã trở thành bất tử, theo người Việt xa xứ đi khắp nẻo phương trời. Thật ra, là cái nôi văn hóa dân tộc Việt Nam, Miền Bắc có nhiều điệu hát dân gian khác nữa, đa dạng, nhiều màu sắc. Bài hát Nhớ Mẹ Ta Xưa viết theo thể hát Văn, có nguồn gốc từ phong tục thờ Mẫu của người Việt. Giống như Quan Họ, hát Văn cũng có nhiều làn điệu khác nhau: nhóm Dọc (có Dọc Nam, Dọc Bắc), nhóm Cờn (Cờn Nam, Cờn Bắc...), nhóm Xá. Hát Văn cũng sử dụng nhiều làn điệu từ các loại hình khác như Ca Trù, Xẩm, Chèo... Mỗi nhóm có giai điệu, tiết tấu khác nhau; nghệ nhân tùy theo cảm hứng mà đưa vào bài hát.
Trong tân nhạc, khi nhạc sĩ lấy lời thơ để viết nhạc thì gọi là “phổ thơ.” Khi lấy một bài thơ làm lời cho hát Văn thì gọi là “lồng điệu”. Hiện nay, phiên bản Nhớ Mẹ Ta Xưa phổ biến nhất, được nhiều nghệ sĩ trình diễn nhất là do Khắc Tư, một nghệ sĩ hát chèo lồng điệu. Nếu tìm trên youtube sẽ thấy bài hát này do nhiều nghệ sĩ có tiếng như Tân Nhàn, Đình Cương, Xuân Hinh… trình diễn. Vào năm 1998, anh Khắc Tư cùng đoàn chèo đi biểu diễn ở Nga, đã lồng các điệu hát Văn cho bài thơ này. Những năm trước khi Việt Nam mở cửa, các hoạt động tín ngưỡng như thờ Mẫu bị coi là mê tín dị đoan; hát Văn thời kỳ này bị cấm. Sau năm 1995, khi chính quyền chịu đổi mới, các hoạt động tín ngưỡng dần khôi phục, hát Văn bắt đầu thịnh hành hơn. Anh Khắc Tư là một người hát Chèo chuyên nghiệp, nhưng vẫn đi hát Văn thêm để đủ sống.
Là một ca sĩ, anh Khắc Tư lồng điệu cho bài Nhớ Mẹ Ta Xưa theo bản năng và cảm tính cá nhân. Trong bài này, anh chỉ sử dụng điệu Cờn, điệu Ru, cho nên khá dễ hát. Chính anh Khắc Tư trình diễn bài này thật cảm động, chân tình:
https://www.youtube.com/watch?v=6S-3EcYJ7w4
Bài hát được mở đầu với phần ngâm thơ. Người nghe bồi hồi, hình dung cảnh người con đứng trước bàn thờ hương khói, tưởng nhớ về người mẹ hiền đã khuất bóng:
Bần thần hương huệ thơm đêm
khói nhang vẽ nẻo đường lên niết bàn
chân nhang lấm láp tro tàn
xăm xăm bóng mẹ trần gian thuở nào…
Rồi làn điệu Văn cất lên, lúc trầm lúc bổng, gợi nhớ lại những kỷ niệm xưa với bà mẹ quê chất phát, tảo tần. Chị Thủy Tiên nói rằng nhà thơ Nguyễn Duy mồ côi mẹ từ năm 4 tuổi. Do còn quá bé, nên khi làm bài thơ này, ông nhớ về mẹ từ những hình ảnh chung của bà mẹ ở miền Bắc Việt Nam:
…Mẹ ta không có yếm đào
nón mê thay nón quai thao đội đầu
rối ren tay bí tay bầu
váy nhuộm bùn áo nhuộm nâu bốn mùa…
Tuy nhiên, cũng có những hình ảnh chung của bà mẹ quê ba miền. Đó là những điệu ru nay đã trở thành ngôn ngữ chung của dân tộc Việt:
Cái cò... sung chát đào chua...
câu ca mẹ hát gió đưa về trời
ta đi trọn kiếp con người
cũng không đi hết mấy lời mẹ ru…
Rồi bài hát được kết thúc với điệu ru Miền Bắc, nghe sao mà thương nhớ quê hương lạ lùng:
…Mẹ ru cái lẽ ở đời
sữa nuôi phần xác hát nuôi phần hồn
bà ru mẹ... mẹ ru con
liệu mai sau các con còn nhớ chăng…
Những bài hát Văn thường được đệm bằng đàn Nguyệt, cây đàn gảy hai dây với âm thanh đặc trưng của dân ca Miền Bắc. Một đặc điểm nữa của hát Văn là cũng với một bài hát, người trình diễn có thể ngân nga, nhấn nhả, luyến láy theo cách biểu cảm của cá nhân. Tính ngẫu hứng trong hát Văn là vậy, khá giống với nhạc Jazz của Mỹ.
Bài Nhớ Mẹ Ta Xưa của Khắc Tư mộc mạc, dễ thấm vào lòng người, cho nên phổ biến khá rộng rãi. Những ai thích hát Văn đúng truyền thống hơn có thể tìm nghe phiên bản được nghệ sĩ Đàm Quang Minh lồng điệu vào năm 2019. Anh Minh là một Việt Kiều Pháp. Nghe kể rằng thuở bé anh từng được bố cho đi nghe Ca Trù, Chèo, Tuồng... cho nên mê dân ca từ nhỏ. Khi về nước anh lập ra nhóm Cổ Nhạc Đông Kinh, mời những nghệ sĩ hàng đầu ở Hà Nội diễn lại những trích đoạn Chèo, hát Văn... Trong trích đoạn video dưới đây, bản Nhớ Mẹ Ta Xưa được trình diễn trong một chương trình nhạc dân tộc tại Trường Đại Học Văn Lang Sài Gòn. Người quay video là anh Phương, chồng của chị Thủy Tiên, cũng là một nhà nghiên cứu âm nhạc cổ truyền: https://www.youtube.com/watch?v=kmh-fv270x4
Anh Đàm Quang Minh lồng điệu Văn theo lề lối của một bản văn thờ, như một bài mà Nguyễn Duy viết để "thờ" mẹ. Khi lồng điệu theo lối văn thờ sẽ có:
- Mở đầu là phần Thỉnh, là phần hát ru. Thông thường hát ru chỉ là một người, nhưng trong trường hợp này là ru đồng ca.
- Phần Kể Thần Tích: Dùng điệu Dọc Nam
- Phần Cảm Thần Tích: Dùng điệu Cờn (giống với làn điệu của anh Khắc Tư)
- Phần Nhập Thần Tích là sự thăng hoa, sử dụng điệu Xá
- Phần kết trong bài vẫn sử dụng điệu Xá sôi động, vui tươi để làm nền cho nghi thức phát lộc.
Phiên bản này phong phú về làn điệu, công phu hơn, nhưng cũng vì thế mà không có bố cục như một bản dân ca thông thường, cho nên để thưởng thức cần sự quen thuộc với những giai điệu dân gian Miền Bắc.
Dù nghe phiên bản nào đi chăng nữa, tưởng nhớ mẹ Việt Nam qua một làn điệu dân ca cũng làm cho mùa Vu Lan báo hiếu năm nay đậm đà thêm hương vị quê nhà xa xăm.
Doãn Hưng
